დასაქმება და უმუშევრობა საქართველოში

დასაქმების პრობლემა ერთ–ერთი უმწვავესია საქართველოში და სხვადასხვა სტატისტიკური, კონიუქტურული თუ სოციალური გამოკითხვებით ხშირად იკავებს პირველ ადგილს ქვეყნისა და ქართული საზოგადოების წინაშე მდგარი უმნიშვნელოვანესი სოციალურ–ეკონომიკური და პოლიტიკური საკითხების ნუსხაში.

მას შემდეგ, რაც დაიშალა სსრკ, როგორც ერთიანი ეკონომიკური სივრცე, მთელი სიმწვავით დაისვა საქართველოსათვის ახალი სანედლეულო და გასაღების ბაზრის პრობლემა.

აღნიშნულმა გარემოებამ, აგრეთვე ცნობილი პოლიტიკური კრიზისებისა და სეპარატისტულ რეგიონებთან და მათ უკან მდგარ რუსეთთან კონფრონტაციამ, გავლენა მოახდინა არა მარტო ეკონომიკური ზრდის დინამიკაზე, არამედ ქვეყნის დემოგრაფიულ მდგომარეობასა და დასაქმების დინამიკაზე, რაზეც წარმოდგენას ქვემორე ცხრილი იძლევა:

ცხრილი 1

შრომითი რესურსების დინამიკა 2010 წელს

1990 წელთან შედარებით

(1990 = 100)

ბოლო ორი ათწლეულის მანძილზე მოსახლეობის 1/5–ით შემცირებისას დასაქმება შემცირდა 2/5–ით და მეტად, ხოლო დაქირავებით დასაქმება – 3.3–ჯერ.

      აღნიშნულ პერიოდში, საქართველო „ქრონიკული დასაქმების“ ქვეყნიდან გარდაიქმნა უმწვავესი  უმუშევრობის პრობლემურ ქვეყნად.

2010 წლისთვის უმუშევართა საერთო რაოდენობამ ქვეყანაში 320 ათას კაცს   გადააჭარბა და ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის 16.3 პროცენტი შეადგინა.

    რეალურად, უმუშევართა აბსოლუტური რაოდენობა „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ (2003 წლიდან) გაიზარდა 42 პროცენტით, მაშინ როდესაც დასაქმებულთა საერთო რიცხვი იმავე პერიოდში შემცირდა 12.5 პროცენტით, მათ შორის დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობა – 2.5 პროცენტით.

იმავე პერიოდში ყოველ 1000 დაქირავებით დასაქმებულზე უმუშევართა რაოდენობა გაიზარდა თითქმის 1.5–ჯერ – 355–დან 517–მდე. 

გრაფიკი N12

აღსანიშნავია, რომ უმუშევრობის აღნიშნული დონე ეფუძნება ორ სტატისტიკურ–მეთოდოლოგიურ დაშვებას, რომლებიც „ანელებენ“ აღნიშნული პრობლემის სიმწვავეს:

1. 1.                           უმუშევრებს არ მიეკუთვნება ე.წ. თვითდასაქმებულები.
2. 2.                           უმუშევრობის დონე გაანგარიშებულია შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის  „მკაცრი“ კრიტერიუმით[1].

დასაქმებულთაგან (ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის 83.7%) მხოლოდ 621ათასი ადამიანი ეწევა დაქირავებულ შრომას (აქედან სახელმწიფო სექტორში დახლოებით 300 ათასი), ხოლო მილიონზე მეტი განეკუთვნება ე.წ. თვითდასაქმებულ მოსახლეობას.

     ამ მეორე ჯგუფში გაერთიანებულია ყველა, ვინც სტატისტიკური სამსახურის ყოველკვარტალური კვლევის მონაცემებით, შერჩეული ერთი საკვლევი კვირის განმავლობაში ერთი საათი მაინც იმუშავა – ანაზღაურებით თუ უსასყიდლოდ(!).

      აღნიშნული კატეგორიის დასაქმებულთა 4/5–ზე მეტი დასაქმებულია ეკონომიკის აგრარულ სექტორში, სადაც ერთ სულზე წარმოებული დამატებული ღირებულება ქვეყანაში დადგენილ საარსებო მინიმუმზე ნაკლებია (შესააბამისად, 80$ და 84$, 2010  წლის მდგომარეობით).

    აღნიშნული გარემოება საგრძნობლად ამცირებს უმუშევრობის დონეს, თუმცა რეალური გარდატეხის მოხდენა მოსახლეობის დიდი ნაწილის კეთილდღეობაში, ფაქტობრივად, არ შეუძლია.

შედეგად ვღებულობთ იმას, რომ უმუშევრობა სოფლად თითქმის 4–ჯერ დაბალია ქალაქთან შედარებით (შესაბამისად, 28.8% და 7.8%). სოფელზე მოდის ქვეყნის ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის 57 პროცენტი, დასაქმებულთა 63.2 პროცენტი, დაქირავებით დასაქმებულთა მხოლოდ 30.6 პროცენტი და თვითდასაქმებულთა 81.5 პროცენტი.

ამასთან, ცალსახად უნდა აღინიშნოს, რომ საბაზრო ურთიერთობების განვითარება  და აგრარული სექტორის თანამედროვე მდგომარეობა, უფრო მოწყვლადს ხდის სოფლად მცხოვრებლებს უმუშევრობის რისკისადმი.  2000  წელთან შედარებით სოფლად თვითდასაქმებულთა რაოდენობა კიდევ უფრო გაიზრდა (45.7 ათასით, ანუ 5.6 პროცენტით), ხოლო ქალაქად – პირიქით შემცირდა 28.1 ათასით, ანუ  12.6 პროცენტით.

შედეგად, თვითდასაქმებულებში სოფლად მცხოვრებლების რაოდენობა კიდევ უფრო გაიზარდა (3 პროცენტული პუნქტით). უმუშევრობის დონე ამ წლებში გაიზარდა როგორც ქალაქად, ისე სოფლად, თუმცა სოფლად „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ იგი გაიზრდა 1.8–ჯერ, ხოლო ქალაქად – მხოლოდ 32 პროცენტით. 

შედეგად, თუ 2003 წელს უმუშევრობის დონე ქალაქად აღემატებოდა სოფლის ანალოგიურ მაჩვენებელს 5.4–ჯერ, 2010 წლისთვის ეს სხვაობა შემცირდა 3.7–ჯერამდე.

გრაფიკი N 13

ზემოთმოტანილი უმუშევრობის დონე გაანგარიშებულია, როგორც უკვე ითქვა,  შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის „მკაცრი“ კრიტერიუმით.

„შერბილებული“ კრიტერიუმით კი, ანუ როდესაც მხედველობაში მიიღება ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის ის ნაწილიც, რომელსაც სურს მუშაობა, მზადაა ამისათვის, მაგრამ აქტიურად აღარ ეძებს სამუშაოს იმედის დაკარგვის გამო (სამუშაოს შოვნაზე ე.წ. „ხელჩაქნეული პირები“), უმუშევრობის მაჩვენებელი  კიდევ დაახლოებით 65 ათასით უნდა გაიზარდოს.

ამ შემთხვევაში, უმუშევრობის დონე კიდევ 2.8 პროცენტით გაიზრდება და 19.1 პროცენტს მიაღწევს.   განვლილ წლებში „შერბილებული კრიტერიუმით“ გაანგარიშებული უმუშევრობის დონე  ოფიციალურად დეკლარირებულ უმუშევრობის დონეს   აღემატებოდა, საშუალოდ, 2.6 პროცენტული პუნქტით.

ქვემოთ მოტანილია გრაფიკი საქართველოში უმუშევრობის დონეებზე შეფასების „მკაცრი“ და „შერბილებული“ კრიტერიუმების მიხედვით.

       გრაფიკი N 14

როგორც გრაფიკიდან ჩანს, ბოლო წლებში (2008–2010წწ) შეინიშნება უმუშევრობის დონის ზრდა ორივე კრიტერიუმით.

ამასთან, „შერბილებული“ კრიტერიუმით უმუშევრობის რამდენადმე წინსწრების ხარჯზე.

აღსანიშნავია, რომ უმუშევრობის დონე საქართველოში ევროკავშირისას 1.6–ჯერ აღემატება (შესაბამისად, 10.0% და 16.3%).

       საქართველოზე მაღალი დონის უმუშევრობა (საქსტატის მონაცემებიდან გამომდინარე, და არა რაელური მდგომარეობის ამსახველი, რაც  65–70 პროცენტს შეადგენს) ევროკავშირში მხოლოდ ოთხ ქვეყანას – ესპანეთს (20.2%) და ბალტიის ქვეყნებს (ესტონეთი – 18.5%, ლიტვა – 18.2%, ლატვია – 19.4%) აქვთ.

თუმცა იმის გამო, რომ დასაქმების სტრუქტურაში ამ ქვეყნებში დაქირავებით დასაქმების დონე საქართველოსთან შედარებით ჯერადად მაღალია (თანაფარდობა გამოიხატება პროპორციით 4/1–თან, მაშინ როდესაც საქართველოში იგი შეადგენს მხოლოდ 5.6/10–ს), დასაქმების პრობლემა ჩვენთან გაცილებით მწვავედ დგას, ვიდრე ევროკავშირის ქვეყნებში.

2003 წლის შემდეგ საქართველოში არსებითად გადაწყდა დაქირავებით დასაქმებულთა შრომის საშუალო ანაზღაურების და არა ზოგადად დასაქმების პრობლემა.

დღეისათვის, საშუალო ხელფასი 600 ლარს აღემატება (2003 წ. – 128 ლარი), რაც შრომისუნარიანი მამაკაცის საარსებო მინიმუმის მაჩვენებელზე ოთხჯერ მაღალია.

დასაქმების პრობლემის გადაუჭრელობაში იგულისხმება ის, რომ ზოგადად, არსებითად არ გაზრდილა სამუშაო ადგილების რაოდენობა, გაიზარდა უმუშევრთა რაოდენობა და უმუშევრობის დონე ქვეყანაში.

      აღნიშნულის ძირითადი მიზეზი შრომის ბაზრის ქრონიკული განუვითარებლობა და ახალი სამუშაო ადგილების ნაკლებობაა.

      ახალისამუშაოადგილებისშექმნაკიპირდაპირარისდაკავშირებულიბიზნეს–სექტორის, ეკონომიკისმწარმოებლურიდარგებისგანვითარებასთან.

     განსაკუთრებული როლი ამ პროცესში საშუალო და მცირე ბიზნესს ენიჭება.

ცნობილია, მაგალითად, რომ აშშ–ში 70% დამატებითისამუშაოადგილებისასწორედმცირედასაშუალობიზნესისსექტორშიიქმნება, საქართველოშიკი, ეკონომიკის ცალკეული დარგებისა და სექტორების მონოპოლიზაციის გამო სულუფრომცირდებამისიწილი, ამჟამადიგი 16%–სარაღემატება, რაც 3–4–ჯერ ჩამოუვარდება განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნების მაჩვენებელს.

     ჩვენთან ბიზნეს–სექტორში დასაქმებულთა 63 პროცენტი მსხვილ ბიზნესშია დაკავებული, მაშინ როდესაც ევროკავშირში აღნიშნული მაჩვენებელი მხოლოდ 39 პროცენტია.

აღნიშნული გარემოება, ისევე როგორც მთლიანად ბოლო ორი ათწლეულის მანძილზე ეკონომიკაში მდგრადი და სტაბილური განვითარების დეფიციტი, უბიძგებს ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის საგრძნობ ნაწილს სამუშაო  ეძებოს ქვეყნის ფარგლებს გარეთ.

     ამჟამად  ეკონომიკური მიზეზებით საქართველოდან გასული ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის რაოდენობა დაახლოებით  1 – 1,5 მილიონი კაცია, რაც,მნიშვნელოვნად  აღემატება საქართველოში დაქირავებით დასაქმებულთა საერთო რაოდენობას.

რომ არა ქვეყნის ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის ქვეყნის გარეთ ამგვარი „გაწოვა“, დღეისათვის უმუშევრობის  დონე საქართველოში ოფიციალური 16–17 პროცენტი კი არ იქნებოდა (რაც თავისთავად ისედაც მაღალი მაჩვენებელია),  არამედ, როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, სულ ცოტა, 65–70 პროცენტი, ანუ „ოფიციალურად“არსებულზე 4–ჯერ მაღალი.

       ანუ მთავარი ის არის, რომ „თვითდასაქმებულთა“ უმუშევართა კატეგორიაში ჩართვით, რაც ყველა აზრით გამართლებულია, უმუშევრობის რეალური მაჩვენებელი საქართველოში 65% ს აღწევს.

უმუშევრობის მხრივ ყურადსაღები პროცესები იკვეთება ცალკეული ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით.

უმუშევრობა, ისევე როგორც განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში, საქართველოშიც მნიშვნელოვნად განსხვავდება ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით.

როგორც წესი, მისი დონე ახალგაზრდებში მნიშვნელოვნად აღემატება უმუშევრობის საერთო დონეს.

ახალგაზრდების უდიდესი ნაწილი არ მიეკუთვნება ეკონომიკურად აქტიურ მოსახლეობას.

25 წლამდე ასაკობრივ ჯგუფში, ეკონომიკურად აქტიურია მხოლოდ 202 ათასი  ახალგაზრდა – ამ ასაკობრივი ჯგუფის მოსახლეობის მხოლოდ 37 პროცენტი (საშუალოდ, 15 და მეტი წლის ასაკს მოსახლეობის საერთო რაოდენობაში ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის რაოდენობა 63 პროცენტია, მათ შორის 25 წელზე უფროს მოსახლეობაში – 69 პროცენტი).

გამოდის, რომ დასაქმების საერთო მაჩვენებელი 25 წლამდე ასაკობრივ ჯგუფში დაახლოებით 2.5–ჯერ ჩამორჩება უფროსი ასაკობრივი ჯგუფის ანალოგიურ მაჩვენებელს. 

ცხრილი N 2

ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის წილი და უმუშევრობის დონე

ცალკეული ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით 2010წელს

(პროცენტი)

ამასთან, საქართველოში მნიშვნელოვნად განსხვავდება დასაქმებისა და უმუშევრობის მაჩვენებლები ცალკეული ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით.

25 წლამდე ასაკიანებზე მოდის: 15 და უფროსი ასაკის მოსახლეობის 17.5 პროცენტი. ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის 10.2 პროცენტი და დასაქმებულთა მხოლოდ 7.5 პროცენტი;

     „სამაგიეროდ“, ამ ასაკობრივ ჯგუფზე მოდის უმუშევართა 23.4 პროცენტი, ანუ დასაქმებაში შესაბამის ასაკობრივ წილზე  3–ჯერ უფრო მაღალი მაჩვენებელი.

25 წლამდე ახალგაზრდებზე მოდის ქვეყნის არააქტიური მოსახლეობის 30 პროცენტზე მეტი (30.2%),  რაც განსაკუთრებით ზრდის ამ ასაკობრივი ჯგუფის სოციალური აქტივობის პოტენციალს.

გრაფიკი N 15

       საქართველოში უმუშევრობა ახალგაზრდებში ჯერადად მაღალია უმუშევრობის დონეზე სხვა ასაკობრივ ჯგუფებში.

აღნიშნულ ასაკობრივ ჯგუფში (25 წლამდე) უმუშევრობის დონე საშუალოს 2.3–ჯერ, ხოლო დანარჩენი ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით არსებულ უმუშევრობის დონეს – 2.6–ჯერ აღემატება.

მეტ–ნაკლებად ანალოგიური სურათია სხვა ქვეყნებშიც, სადაც უმუშევრობის დონეები ახალგაზრდებში აღემატება საშუალო ქვეყნისმიერ მაჩვენებლებს 1.9–3.4–ჯერ.